Կարեւորն ընթերցողին հասկանալի մի լեզու ստեղծելն է

• 

Մանրամասները

Ստեղծված Հինգշաբթի, Հունիսի 13, 2013, ժ. 20:44-ին

Բանավեճ : Հրանտ Դինքից առաջ և հետո Հայացք Թուրքիայից   Կարեւորն ընթերցողին հասկանալի մի լեզու ստեղծելն է Հարցազրույց Ռոբեր Քոփթաշի հետ

 

Ռոբեր Քոփթաշ Ակոս շաբաթաթերթի գլխավոր խմբագիր

Ակոսի գլխավոր խմբագիրՌոբերՔոփթաշի հետ զրուցեցինք թերթի Թուրքիայում առաջացրած փոխակերպումների, Հրանտ Դինքից հետո շարունակվող արկածների, վերջինվեցտարիներիընթացքում Թուրքիայում տաբու խնդիրների ո՞ր հանգրվան հասած կամ չհասած լինելու մասին:ԸստՔոփթաշի՝«եթե թեկուզ ասեղով հոր փորի»,միեւնույնն է թերթը կարեւորներդրումունի այն բանի մեջ, որ այսօր այսհարցերըԹուրքիայում ավելի հանգիստ մթնոլորտում են քննարկվում: Թերթը հիշեցնում է այն բաները, որոնք համակարգը մոռացնել էր տվելև փորձում է մի նոր լեզու ստեղծել այդ ամենն ավելի մեծ թվով մարդկանց հասանելի դարձնելու համար:

Մեզ կպատմե՞ս «Ակոսի» հետ ծանոթությանդ մասին: Նրա լույս տեսնելուց առաջ դու այդ մասին տեղյա՞կ էիր: Ի՞նչ զգացիր, երբ առաջին անգամ այն ձեռքդ վերցրիր:

Գիտեի, որ լույս է տեսնելու: Այն օրերին «Արաս» հրատարակչությունում կես դրույքով էի աշխատում: Գծանկարիչ Վարդան Փաչաջըն  և Հրանտ եղբայրը ժողովներից մեկն«Արասի» գրասենյակում անցկացրին: Վարդան Փաչաջըն «Ակոսի» գրաֆիկական իր պատրաստած փորձերը Հրանտին ցույց տվեց: Հրանտ եղբայրը ինձ էլ հարցրեց՝ «ո՞ր մեկն է սիրուն»: Կապույտ գույնի դիզայններ կային, դրանք չհավանեցի. «Կապույտը զբոսաշրջային ուղեցույցի է նման, կարմիրը ավելի է թերթի նման», - ասելով` ես ինձ գիտունի տեղ դրեցի: Հետո, երբ թերթը լույս տեսավ և տեսա, որ լոգոտիպը կարմիր էր, ես ինձ շատ լավ զգացի: Հիշում եմ, որ շատ հուզված էի: «Վերջապես նավում, գնացքում կարդալու մի թերթ ունեցանք, որը թուրքերեն լինելու շնորհիվ հանգիստ, առանց վախենալու կարող էի բացել», - հիշում եմ՝ այդպես էի մտածել:;

Դուք Հրանտ Դինքին ավելի վաղո՞ւց  էիք ծանոթ:

Առաջին ծանոթությունն այդանգամն էր: Այդպես, հաճախակի շփումներ չենք ունեցել: 2005թվականին  «Բիլգի» համալսարանում մի ելույթ էի ունեցել, ինձ մի կողմ քաշեց և ասաց՝ «Քո արածներին հետեւում եմ, լավ բաներ ես անում»: Շատ էի հպարտացել: 2006թ. մայիսին «Արաս» հրատարակչության անձնակազմին հրավիրեց հանդիպման: Նա ասաց, որ թարգմանել էր տվել - այժմ արդեն «Արասի» կողմից հրատարակված - «Հայերը Օսմանյան կայսրությունում» գիրքը և ուզում էր տպագրության հանձնել, սակայն առկա ճնշումների պատճառով այդ պահին նախընտրում էր այն չանել: Եւ այդպիսով, գիրքը մեզ հանձնեց: Այդ հանդիպմանը ես Հրանտ եղբորը շատ լարված ու հոգնած տեսա: Իր վրա կատարված ճնշումների ազդեցությունը զգացվում էր: Որքան գիտեմ, նա  շատ աշխույժ և կենսուրախ մարդ էր: Այդ օրը՝ նույնը չէր: Դա ինձ շատ հուզեց ու ցնցեց: Մտածեցի, թե ինչպես կարող էի նրան աջակցել: Մտքովս անցավ «Ակոսին» գրել: Իրենից ժամադրություն խնդրեցի, գնացի, պատմեցի: «Այս շաբաթվանից սկսիր, բայց այսուհետեւ առանց ընդհատումների», - ասաց նա: 2006թ. օգոստոսի վերջերին «Ակոսում» արդեն ամեն շաբաթ գրում էի: Հինգ, վեց ամիս անց նա սպանվեց:

Քոդիտարկումներով՝ մինչեւ «Ակոսի» հրապարակումն ի՞նչ վիճակէր տիրումհայհամայնքում ևընդհանրապես Թուրքիայիհասարակությունում:

Մինչեւ «Ակոսի» լույս տեսնելը հայերը շատ պարփակված էին ապրում: Մի կառույց կար, որտեղ Պատրիարքարանը կենտրոնում էր, ընթացիկ հարցերը լուսաբանվում էին երկու թերթերի կողմից, մարդկանց ի մի բերողմի շարք միջոցառումներ էին տեղի ունենում, համարյա գոյություն չունեցող մի համայնք կար, սակայն հարկ եղած դեպքում պետությունը որոշ պատասխանատու անձանց իր մոտ էր հրավիրում: Միեւնույն ժամանակ Թուրքիան փոխվում էր, հետեւաբար հայ համայնքի այդ կառույցը չէր կարող երկարատեւ լինել: «Ակոսն» էլ դրա արդյունքն է:

Երբ դիտարկում ենք Թուրքիայի մասշտաբով, «Ակոսից» առաջ և հետոնլույս ու մութի նման է՝ մասնավորապես հայկական հարցի համատեքստում: Իհարկե, այսօր շատ իդեալական մի հանգրվանի չենք հասել, սակայն երբ 20-30 տարի առաջվա հետ ենք համեմատում՝ հայերի ովքեր լինելու, ինչ հարցեր ապրելու, անցյալում ինչեր պատահած լինելու մասին գիտելիքներ ունեցող և այդ ուղղությամբ աշխատող մեծ թվով մարդիկ կան: Եթե «Ակոսը» գոյություն չունենար, ապա հավանաբար նման մարդիկ շատ սակավ կլինեին, եթե Հրանտ եղբայրը չլիներ նրանք է՛լ ավելի քիչկլինեին: «Ակոսը» գրեթե  հասարակական կազմակերպության նման աշխատեց, երբեմն էլ՝ համալսարանական խորհուրդի նման:Եւ այս առումով մտքի կերպարանափոխության կարեւորագույն կենտրոններից եղավ: Եթե այսօր Թուրքիայում ազատ շունչ առնելու, զրուցելու, երկխոսություն ստեղծելու մի դաշտ կա, այդ բանում «Ակոսի» ու Հրանտի դերը մեծ է:

Ինչպիսի՞ն էին թերթի առաջին հրապարակման արձագանքները:

Հայերը երկու կերպ արձագանքեցին: Գերակշռող մասը՝ մեծ աջակցությամբ և ոգեւորությամբ: Այսպես ասած՝ ժողովրդական խավը տեր կանգնեց թերթին: Հայերի մի փոքր մասն է, որ վատ արձագանքեց և մերժողական դիրքորոշում ընդունեց: Թերթի թուրքերեն լույս ընծայումը մի տեսակ հայ մշակույթին որպես վիրավորանք ընկալվեց: Բացի այդ, եղան նաեւ մարդիկ, որոնքիրենց շահերի բախման պատճառով «Ակոսի» դեմ դուրս եկան:Որովհետեւ «Ակոսը» երբեք  երկերեսանի չի եղել, որ Թուրքիայի համար պահանջելով ժողովրդավարություն ու հարապարակայնություն, հայ համայնքի համար չպահանջեր;

Սփյուռքում այն ինչպե՞ս ընկալվեց:

Վերջին տարիներին Թուրքիայից արտագաղթած հայերը մոտիկից են հետեւում թերթին: Շատ վաղուց մեկնած, թուրքերենը մոռացած սերունդների համար թերթը շատ նշանակություն չունի: Սակայն, այնպիսի մի հատված կա, որի համար «Ակոսը» երկրից լուրեր ստանալու, երկրից սնվելու ամենակարեւոր գործիքներից է:

Հրանտ Դինքիանձնավորությունն«Ակոսի» ձեւավորման վրա անմիջական ազդեցություն ունե՞ր արդյոք:

-Իմ կարծիքով՝ հարյուր տոկոս: Գուցե սկզբնական շրջանում դա ակնհայտ չէր, սակայն կարճ ժամանակ անց, երբ Հրանտ Դինքը գործը միայնակ ստանձնեց՝ իր անձնավորությամբ և իր հոգով ղեկավարեց թերթը:  Նա մինչ այդ իր տեսածով, իր գիտելիքներով և, ըստ իս,իր ինտուիցիայով թերթին ուղղություն տվեց եւ ըստ էության շատ չսխալվեց:  Նա հետզհետե սկսեց ավելի հաճախակի ելույթներ ունենալ հանրային կարծիքի առջեւ: Այդ ճանապարհին՝ նա փաստորեն թե՛ իր անձը հաստատեց, և թե՛ «Ակոսը» կերտեց:

ՀրանտԴինքը հավատում էր, որ Թուրքիայում 1915թ. հետ առերեսման ճանապարհըհարթելուհամար պետք էր ոչ միայն մարդկանցխղճին դիմել, այլ նաեւհաղթահարելայդ խնդրի շուրջ գոյություն ունեցող տգիտությունը: Կարծում եմ՝ «Ակոսը» այսօր եւս շարունակում է այդ առաքելությունը:

Դա նախեւառաջ կապված է գոյություն ունեցող համակարգի հետ: Մենք գիտենք, թե ինչպես է համակարգը մարդկանց ուղեղները լվանում: Մենք գիտենք, թե հանրակրթական համակարգում մարդիկ ինչդասագրքերով են կրթություն ստանում: Այս իրավիճակում, կարծում եմ, որ անիմաստ է մարդկանց կամ հասարակությանը մեղադրելը: Ավելի կարեւոր է համակարգի փոփոխության անհրաժեշտության մասին մտածել: Մենք գիտենք նաեւ, որ դա հեշտ բան չէ և կարող է միայն երկարատեւ պայքարով իրականանալ: Հարկավոր է, թե՛ տեղեկացնել մարդկանց, այսինքն համակարգի մոռացության մատնածը հիշեցնել, և թե՛ դիմել նրանց խղճերին:Մենք պետք է կարողանանք նաեւ մեր ոչ ազգայնական և ոչ կոշտ դիրքորոշման միջոցով նրանց որոշ առումով զարմացնել, քանդել անգիր արածները:

«Ակոսի» պատմության ընթացքում երբեւիցե 1915-ի վերաբերյալ եզրաբանական քննարկում եղե՞լ է:  Ասենք՝  «Եկեք, ցեղասպանություն եզրը չօգտագործենք, ուրիշ բառ օգտագործենք...»:

Ես չգիտեմ, թե մինչեւ հունվարի 19-ը ինչ է խոսվել այդ թեմայով, բայց թերթում դրանից առաջ այդ եզրը չէր օգտագործվում, հազվադեպ էր պատահում՝ մեջբերումների ժամանակ, այլապես ես նման բան չեմ հիշում: Հունվարի 19-ից հետո խմբագրությունում լուրջ քննարկում չեղավ այդ մասին, որոշ գրողներ օգտագործեցին այն, որոշ դեպքերում լուրերի մեջ օգտագործվեց: Թե՛ Հրանտ Դինքի, թե՛ «Ակոսի» ընտանիքի համար ոչ մի կասկած չկա, որ տեղի ունեցածը ցեղասպանություն էր: Բայց մյուս կողմից, մեզ համար այնքան էլ կարեւոր չէ, որ այն  սահմանվի որպես ցեղասպանություն: Մեզ համար նախեւառաջ կարեւոր է դրա ընկալումը, ըմբռնումը և դատապարտումը Թուրքիայի հասարակության կողմից: Օրինակ, ես իմ գրություններում այդ բառն օգտագործեցի հատկապես հունվարի 19-ից հետո: Դա, իրոք, զայրույթիարդյունք էր: Մտածում էի՝ եթե մեզանից խլում են մեր մեջի ամենախաղաղասերին, էլ ի՞նչ իմաստ ունի խաղաղասեր լինելը: Սակայն, վերջին ժամանակներում, ինձ համար կարեւորը ընթերցողին հասկանալի և հասանելի մի լեզու ստեղծելն է: Հավանաբար, Հրանտ եղբայրն էլ նույնն արեց իր ամբողջ կյանքի ընթացքում. «Ակոսի» արկածախնդրությունն այդ լեզուն փնտրելով անցավ: Նա այդ լեզուն շատ բնականորեն էր ստեղծում՝ շնորհիվ իր անձնական հատկանիշներին:

Այսօր «Ակոսը» դարձել է ավելի արհեստավարժ, ինչպես կերազեր Հրանտ Դինքը:

Վստահաբար ավելի ինստիտուտուցիոնալ, բայց ոչ ավելի արհեստավարժ: Թեմաներն ավելի բազմազան դարձան, էջերն ավելացան, որի համար էլ լուրջ կազմակերպվածության անհրաժեշտություն առաջացավ: Ժամանակին մի քիչ ավելի ներընտանեկան թերթի տպավորություն էր թողնում: Հիմա ավելի ինստիտուտուցիոնալ դարձավ, սակայն հոգին մնաց սիրողական: Արհեստավարժ դառնալու ցանկություն կա: Իսկ այդ ցանկությունը միտված է թերթի ապագային՝ այն ավելի ամուր հիմքերի վրա պահելուն. դա երբեք չի եղել շահույթ հետապնդելու նպատակով: Հիմա թեմաներն ավելիբազմազան են: Մեզ հետաքրքրում ենբոլոր թեմաները՝ ոչ միայն հայկական հարցին առնչվողները:Միջազգային զարգացումներին էլ փորձում ենք անդրադառնալ մեր ուժերիներածի չափով:

Ովքե՞ր են ձեր ընթերցողները:

Ստույգ տեղեկություններ չեմ կարող տալ, սակայն 5000-ի չափ «Ակոս» է վաճառվում: Այդ թվի 500-ն էլ արտասահմանի մեր բաժանորդներն են: Ընթերցողների մոտ կեսը հայեր են: Ոչ հայ ընթերցողները գնալով շատանում են: Մեր տարածման ցանցը շատ լայն չէ, բայց թերթը որոշ այլ քաղաքներ էլ ենք ուղարկում: Օրինակ, այն վաճառվում է Դիարբեքիրի երկու գրախանութներում:

Վերջին 6 տարիներին հետահայաց նայելովԹուրքիան ի՞նչ հանգրվանում ես տեսնում:

Հասարակության մի մասը Հրանտ Դինքին ճանաչեց նրա մահով. հայկական հարցի տարբեր ծալքերին եւս նրա մահվան միջոցով իրազեկ դարձավ: Հրանտ Դինքի սպանությամբ հասարակության լայն շերտերը մի փոքր ավելի տեղյակ դարձան Թուրքիայում գոյություն ունեցող անարդարություններին, խտրականություններին, որոնք ոչ մահմեդականների, հայերի առօրյայի մաս են կազմում: Այսինքն՝ նրանք այն գիտակցության եկան, որ «իր գործով զբաղվող մի հայ լրագրող սպանվեց»: «Ինչո՞ւ այսպես եղավ, ինչո՞ւ նրան սպանեցին, հա՛յ լինելու պատճառով», նման հարցադրումները և պատասխանները երեւի ավելի խորն ազդեցին մարդկանց վրա: Ոչ մի չբացահայտված սպանությունից վեց տարի անց ցուցարարների նման քանակով երթ առայսօր չէր եղել:Պետության մաքրվելու առումով՝ այսօրՀրանտ Դինքի սպանությունը շատլուրջ հանգրվանում է գտնվում: Ոճրագործություններ չկատարող, իր սեփական քաղաքացիների նկատմամբ նման գործողություններ չձեռնարկող մի պետություն ունենալու ցանկությունը մեծ է, և այդ իսկ պատճառով հարկավոր է պահանջելարդար դատավարություն: Իհարկե, կլինեն նաեւ շատ ազգայնական մարդիկ, որոնք մտածում են, թե նա արժանի էր այդ սպանությանը, բայց հավատում եմ, որ նրանք փոքրամասնություն են:

1915-ի հետ առերեսման կամ էլ Հայաստանի հետ հարաբերությունների տեսակետից վեց տարումո՞ւր ենք հասել կամ չենք հասել:

Կարծում եմ՝ բոլոր տեսակետներից էլ ավելի լավ հանգրվանում ենք: Հասարակության, հանրային կարծիքի պատրաստվածության առումով վստահաբար առաջխաղացում կա: Սակայն, բոլոր հարցերն էլ դեռեւս սպասում են իրենց լուծմանը: Այնպես որ, մենք մի գործընթացում ենք, որտեղպայքարը շարունակվում է, ընդլայնվում է հասարակական ևքաղաքացիական դաշտը:Բայց, քանի որ ընդհանուր առմամբպետության վերաբերմունքը չի փոխվել, դասագրքերը չեն փոխվել, պաշտոնական քարոզչությունըմշտապես վերարտադրվում է, մենք դեռեւս երկար ճանապարհ չենք հարթել: Մեր առօրյան ինչքան էլ մեզ սնհուսության է մատնում, երկարաժամկետ նայելու դեպքում այս առումով զգում եմ, որ Թուրքիայի հասարակությունը դեպի լավն է գնում:

Ասեղով հոր փորելու նման դանդա՞ղ է ընթանալու այս գործընթացը:

Թուրքիան՝ պետությունը  ճանաչելուս համար է, որ այսպես եմ մտածում: Թեեւ զոռով  կամ զոռբայությամբ, սակայն նա իր համար մի հասարակություն ստեղծեց, որի մեջ տեղադրեց գաղափարներ, իսկ դրանք փոխելը ամենեւին հեշտ չէ:Ցավոք, ողջ աշխարհի հայերը և Հայաստանըշատ համբերություն էլ չունեն սպասելու: Ես նրանց էլ եմ լավ հասկանում.նրանք արդեն 98 տարի է տառապում են: Դրան ավելանում է ժխտումը՝մեծանում է զայրույթը: Այդ առումով, նրանց սրտի բաբախման ռիթմը Թուրքիայինից շատ է տարբեր. սակայն ճշմարտությունն այն է, որ Թուրքիայի ռիթմն է որոշիչ լինելու:

Թուրքիայում, երբ պետությունը որոշում է կայացնում՝ կարողանում է որոշ հարցերում հանկարծակի դիրքորոշման փոփոխության գնալ: Այս պարագայում լավատեսությո՞ւն կլինի նման բան ակնկալել:

Գուցե Հայաստանի հետ հարաբերությունների խնդրում նման բան պատահի՝ ելնելով միջազգային քաղաքական իրավիճակից: Կարող է հանկարծակի սկսվի մի ժամանակաշրջան, երբ կբացվի սահմանը և կհաստատվեն հարաբերությունները: Դա շատ ողջունելի կլինի, իհարկե: Բայց ցեղասպանության ճանաչման կապակցությամբ չեմ կարծում, որ լուրջ արտաքին ճնշումներ լինեն: Արեւմտյան երկրների համար Թուրքիան շատ կարեւոր դաշնակից է և հարկավոր է նրան  վերջին պահին չկորցնել: Վերջին օրինակըՀայոցՑեղասպանությանժխտումըքրեականացնող օրենքի Ֆրանսիայի Սահմանադրկան դատարանի կողմից մերժումն է: Չեմ հավատում, որ այդ վերաբերմունքը շատ կփոփոխվի: Կարծում եմ՝ էլի հարկ է լինելու հորը ասեղով փորել: Չեմ էլ կարծում, որ այն մի օր կճանաչվի: Գուցե Թուրքիան երբեք չի ճանաչելու ցեղասպանությունը: Սակայն հասարակության մեջ դրա քննարկումը, ավելի ու ավելի շատ մարդկանց կողմից դրա գիտակցումը, հոդվածների ազատ հրապարակումը վկայում են, որ կարեւոր փուլ ենք մտնում:Եթե հետագային այս առաջխաղացումը բերի նրան, որ հասարակությունն այն  ճանաչի, ապա քաղաքականությունը եւս ստիպված է լինելու ճանաչել: Մասնավորապես եթե միջազգային կոնյուկտուրան էլ համընկնի,ապա ճանաչումը անխուսափելի կդառնա: